کلانشهر تهران برای مقابله با معضل ترافیک روزافزون و آلودگی هوا، به تازگی طرح خطوط ویژه خودروهای پُرسرنشین (HOV) را در دستور کار قرار داده است. این طرح که با همکاری مدیریت شهری و پلیس راهور پایتخت برای نخستین بار به صورت آزمایشی اجرا می‌شود، با هدف کاهش تعداد خودروهای تک‌سرنشین، تسهیل عبور و مرور و کاهش آلاینده‌های جوی طراحی شده است.
به گزارش تین نیوز، مسئولان ذی‌ربط اعلام کرده‌اند که پس از بررسی چندین بزرگراه از جمله صدر، امام علی، مدرس و نواب، در نهایت مقرر شد تا این طرح به شکل پایلوت در بزرگراه شهید همت به اجرا درآید.
بر اساس تعریف، طرح HOV به اختصاص مسیرهایی در بزرگراه‌ها اطلاق می‌شود که تردد در آن‌ها منحصراً برای خودروهایی با بیش از یک سرنشین مجاز خواهد بود. این الگو که در دهه‌های گذشته در کشورهایی نظیر ایالات متحده، کانادا، کره جنوبی و ژاپن به اجرا درآمده و نتایج متفاوتی را به همراه داشته است، در تهران با هدف اصلی کاهش خودروهای تک‌سرنشین و به تبع آن، کاهش تراکم ترافیکی، مدیریت مصرف سوخت و کاهش سطح آلودگی هوا پیاده‌سازی می‌شود.
بررسی‌های انجام شده توسط شهرداری و پلیس راهور تهران نشان می‌دهد که بالغ بر ۷۰ درصد خودروهای عبوری در بزرگراه‌های اصلی پایتخت، تنها یک سرنشین دارند. از این رو، انتظار می‌رود با اجرای این طرح و تشویق شهروندان به هم‌سفری یا استفاده از وسایل نقلیه اشتراکی، بخش قابل توجهی از خودروهای تک‌سرنشین از چرخه تردد خارج شده و در نتیجه، حجم خودروهای در حال تردد در بزرگراه‌ها کاهش یابد.
این امر می‌تواند به طور مستقیم بر کاهش زمان سفر، مدیریت بهینه مصرف سوخت و کاهش فشارهای روانی ناشی از ترافیک سنگین تاثیرگذار باشد. همچنین، با کاهش تعداد خودروها در سطح شهر، میزان انتشار آلاینده‌های مضر نیز روندی نزولی به خود خواهد گرفت که این موضوع برای شهری با بحران جدی آلودگی هوا همچون تهران، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
علاوه بر مزایای ترافیکی و زیست‌محیطی، این طرح می‌تواند به تغییر رفتار ترافیکی و اجتماعی شهروندان نیز منجر شود. تشویق به استفاده مشترک از خودرو مستلزم هماهنگی، برنامه‌ریزی و تعامل اجتماعی بیشتری است که می‌تواند به تدریج فرهنگ مشارکت در حمل و نقل شهری را در جامعه گسترش دهد.
چالش‌ها و عوامل موفقیت طرح HOV در تهران
در کنار مزایای بالقوه این طرح، چالش‌های اجرایی قابل توجهی نیز پیش روی آن قرار دارد. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، مساله نظارت و کنترل دقیق بر تعداد سرنشینان خودروها در خطوط ویژه است. پلیس راهور پایتخت اعلام کرده است که در مرحله آزمایشی، کنترل این مسیرها با استفاده از نیروی انسانی و دوربین‌های پلاک‌خوان انجام خواهد شد، اما اجرای گسترده و دائمی آن نیازمند تامین تجهیزات هوشمند و سرمایه‌گذاری زیرساختی مناسب است. در غیر این صورت، احتمال سوءاستفاده، تخلف و اجرای ناعادلانه طرح وجود خواهد داشت. معاون حمل و نقل شهرداری تهران نیز اجرای گسترده این طرح را به پس از تامین دوربین‌های نظارتی موکول کرده است.
علاوه بر مشکلات نظارتی، مساله عدالت اجتماعی نیز از جمله موضوعات مطرح شده از سوی منتقدان این طرح است. بسیاری از شهروندان برای رفت و آمد روزانه خود ناچار به استفاده انفرادی از خودروی شخصی هستند و امکان هماهنگی با دیگران را ندارند. محدود شدن تردد این افراد به خطوط عمومی و ایجاد امتیاز ترافیکی برای گروهی خاص می‌تواند منجر به نارضایتی اجتماعی و احساس تبعیض شود.
در همین راستا، برخی کارشناسان تاکید دارند که اجرای طرح HOV باید به موازات توسعه حمل و نقل عمومی، بهبود کیفیت تاکسی‌های اشتراکی و ایجاد مشوق‌های مالی برای هم‌سفری صورت گیرد. اگر شهروندان احساس کنند که جایگزین‌های مناسب و در دسترسی برای سفرهای روزانه وجود دارد، تمایل بیشتری به رعایت این طرح خواهند داشت. در غیر این صورت، این طرح یا با مقاومت عمومی مواجه خواهد شد یا اثربخشی لازم را نخواهد داشت.
بنابراین، موفقیت یا شکست طرح HOV در تهران به مجموعه‌ای از عوامل نظیر فرهنگ عمومی، سطح آگاهی شهروندان، حمایت قانونی، زیرساخت‌های نظارتی و وجود سیستم حمل و نقل جایگزین بستگی دارد.
با توجه به ساختار ترافیکی پیچیده، خیابان‌های باریک و الگوهای رفت و آمد خاص تهران، نمی‌توان الگوهای جهانی را بدون بومی‌سازی کامل در این شهر اجرا کرد. این طرح در صورتی می‌تواند موثر واقع شود که ابتدا به صورت محدود، کنترل‌شده و با آموزش و اطلاع‌رسانی مناسب به شهروندان اجرا شود و پس از ارزیابی نتایج و دریافت بازخوردهای مردمی، در صورت موفقیت، به سایر نقاط شهر گسترش یابد.
پلیس راهور پایتخت با اجرای آزمایشی این طرح در بزرگراه شهید همت موافقت کرده و قرار است نتایج حاصل از این اجرا به دقت ارزیابی شود. اگر این مسیر با استقبال شهروندان و کاهش محسوس ترافیک همراه باشد، مسیر برای توسعه این طرح در سایر بزرگراه‌های تهران نیز هموار خواهد شد. البته مسئولان تاکید کرده‌اند که تا زمان دستیابی به زیرساخت‌های مناسب، این طرح به صورت داوطلبانه و بدون اعمال جریمه اجرا خواهد شد.
با این حال، برخی تحلیلگران هشدار داده‌اند که اجرای ناقص و بدون سازوکارهای دقیق می‌تواند نه تنها موجب بی‌اثر شدن این طرح شود، بلکه در بلندمدت اعتماد عمومی به طرح‌های ترافیکی را نیز از بین ببرد. بنابراین، تصمیم‌گیری در مورد تداوم یا توقف این طرح باید صرفاً بر اساس داده‌های دقیق، بازخوردهای مردمی و تحلیل‌های کارشناسی صورت گیرد.
طرح HOV در تهران می‌تواند به عنوان یک ابتکار موثر در راستای کاهش ترافیک و بهبود کیفیت زندگی شهری تلقی شود، مشروط بر آنکه با نگاهی همه‌جانبه و واقع‌گرایانه اجرا شود و هماهنگی میان شهرداری، پلیس، سیستم حمل و نقل عمومی و مشارکت فعال شهروندان، به عنوان شرط لازم موفقیت آن در نظر گرفته شود.
